Agdung-aw

Bata pa lang ako ay lagi na akong isinasama ng lola sa mga lamay. Minsan nagtataka ako dahil maski hindi naming kamag-anak ay iiyak pa rin ang lola ng pagkalas-lakas at maglilintanya ng mga bilin at  maramdaming mga salita at siguradong pag-uwi namin tatanungin ako ng mga tiyo at tiya ko kung nag-dung-aw ba ang lola. Musmos at mababaw ang kaalaman,tatawa lang ako.

Matagal na akong di nakaririnig ng dung-aw at lagi kung hinihiling na wag na sana kahit kalian pa kasi iba ang dulot nitong lungkot sa akin ng may malay  na ako, ang pataas at pababang iyak-pasalita, ang nakalulungkot na mga pag-alala sa namatay at nga luhang di mampat-ampat.Nakapaghihina,maski pigilan ko naluluha rin ako pag may naririnig akong dung-aw sa patay.Noong namatay ang tatay noong nakaraang taon walang dung-aw at dir in ako naluha sa lamay maliban na lang kung ako ay nag-iisa na sa isang pribadong espasyo. Nang mamatay ang lolo noonng nakaraan ding taon wala din akong dung-aw na narinig kasi tulog ako sa buong maghapon at sa gabi nama’y wala ng gaanong matatanda ang dumadalaw sa lamay. Nitong nakaraang buwan, namatay ang isa sa mga uncle ko,natapos ang huling lamay wala kong narinig na dung-aw hanggang sumapit ang libing,naglakad kami ng halos limang kilometro papunta sa libingan sa bayan, nagpabasbas sa simbahan at habang  inihahanda ang libingan at nagkaroon ng huling pag-kakataong silipin ang yumao,dumating ang kinakatakutan ko,narinig ko ang salit-salit, sunod-sunod na mga dung-aw mula sa ibat-ibang kamag-anak ko na wari’y kulog na nangitla sa damdamin ko. Naluha ako muli marahil dala ng lungkot at marahil nadala na naman ako ng mga dung-aw na narinig ko. Inilagay na ang kumot, sapatos, kandila, posporo at pera sa kabaong, isinarado na at itinawid na ang mga batang kamag-anak sa kabaong, paroo’t parito, bawal sumayad ang ano mang bahagi ng katawan at natapos na ang ritwal, inihatid na sa kanyang huling hantungan ang uncle.Pag-uwi sa bahay muling narinig ko ang pamilyar na tono’t ritmo, may nagdudung-aw, may naluluksa, may umiiyak. At muli naluha ako.

Napakayaman ng kultura ng Pilinas at isa sa mga nabuo sa pagunlad ng kalinangan ay ang kaugalian sa paglilibing.Nakapanood ako ng pelikula ni Roderick Paulate,yung Ded na si Lolo. Nakatatawa ang mga eksena,ang istorya na umikot sa libing ng kanilang ama ay nilahukan ng madalas na pagkahimatay ng mga anak.Walang dung-aw pero halos pareho din ang lahat ng kasabihan at mga pamahiin. Bawal maligo sa bahay, bawal magwalis, bawal ang masabaw na ulam, bawal matuluan ng luha ang kabaong, bawal mag-pula at kung ano-ano pang bawal.Hindi ko din alam kung saan nagsimula ang mga kaugalian na ito,kung paano di ko din masagot kung sino ba ang iniiyakan ng mga nakikiramay, ang kanilang sarili o ang namatay? Bago dumating ang mga kastila sa bansa mayroon pang klasipikasyon ang pagluluksa sa mga kapuluan, mayrron para sa lalaki ang maglahi, morotal naman para sa babae at pag ikaw ay datu laraw naman ang tawag. Ngunit maski lumipas ang panahon at magbabo ang katawagan lagi pa ring mayroong luha sa bawat libing at pagluluksa.